TANITIM ve ÖLÇÜLENDİRME ELEMANLARI
1.TANITIM
Eskiden makina yapımında kullanılan teknik resimler montaj resimleri şeklinde çizilirdi. Bu resimlerde sadece ana ölçüler bulunurdu. Makine yapılırken gerekli ölçüler resim üzerinden ölçülerek alınırdı. Yapılan makinanın hassasiyeti işçinin mesleki becerisi ve düşünme kabiliyetine bağlı idi.
Resimlerin detaylı bir şekilde ölçülendirilmesini gerektiren ana sebep; bir makine üzerindeki aşınmış, kaybolmuş veya kırılmış parçaların aynı özelliği taşıyan yenisiyle değiştirilebilme ihtiyacından kaynaklanmış olmasıdır. Günümüzde yapılacak makine parçalarının yapımıyla ilgili tüm detaylar; resim üzerine konulan ölçüler, toleranslar ve yüzey işleme işaretleriyle sağlanmaktadır. Birbiriyle çalışacak parçalar ayrı ayrı yerlerde başka başka işçiler tarafından yapıldığı halde birbirlerine takıldıklarında hiçbir arıza göstermeden çalışabilmeleri resimler üzerine konulan ölçülerle mümkündür. Bu sayede yedek parça sanayii gelişmiştir. Resim sayesinde bir devlette yapılan makinanın parçaları başka başka devletlerde bile yapılabilmektedir.
Bu gün artık resim üzerinden ölçü almak gibi bir işlem kesinlikle yapılmamaktadır. İşçiler sadece kendilerine verilen resimler üzerindeki ölçülere bakarak parçaları yaparlar. Resimleri kontrol etme görevi ilgili mühendis, teknisyen ve teknik ressamlara aittir.
İşçinin bütün ihtiyaçlarına cevap verebilecek resimlerin hazırlanabilmesi için; çizimi yapan ressam yapım gereçleri, yapım metotları ve işçinin ihtiyacı olan hususlarda bilgi sahibi olmalıdır. Bir teknik ressam modelcilik, dökümcülük, demircilik, markacılık ve tesviyecilik konularında kendini yetiştirmelidir.
Bir teknik ressam bir resmi ölçülendirirken, o parçanın hangi yapım aşamasına göre yapılacağını, yapım metotlarını, atölyedeki mevcut imkanları, parçanın bitmiş halini ve makine üzerindeki görevini bilmeli ve resmi ona göre ölçülendirmelidir. Ölçüler öyle konulmalı ki işçi hesap yapmasın ve resim üzerinden ölçü almak zorunda kalmasın. Ölçüler mümkün olduğu kadar işlenmiş yüzeylerden verilmelidir.
Tüm bu açıklamalardan sonra ölçülendirmenin tanımını aşağıdaki şekilde yapabiliriz. Ölçülendirme: Bir parçanın boyutlarını, yüzeyler arasındaki uzaklıklarını, parça üzerindeki kısımların yerlerini, yüzeylerin işleme kalitesini, kullanılacak malzeme gibi bilgileri çizgiler, semboller ve yazılarla ifade edilmesine denir.
İmalatı yapılacak parçaların önce Teknik Resim kurallarına uygun olarak yeterli görünüşleri çıkarılır. Yeterli görünüş çıkarıldıktan sonra gerekiyorsa kesit görünüşler alınır. Daha sonra ölçülendirme yapılır.
Dört temel ölçülendirme yöntemi vardır.
1.Yatay, dikey, hizalı, paralel ve zincirleme düz ölçülendirmeler. Şekil 1’ de düz ölçülendirme çeşitleri görülmektedir.
Şekil 1:Düz ölçülendirme çeşitleri Şekil 2:Açı, çap ve yarıçap ölçüleri 2.Yarıçap ve çap merkezi ölçülendirmeler,
3. Açılı ölçülendirmelerdir. Şekil 2’ de açı, çap ve yarıçap ölçülendirmeleri görülmektedir.
4. Koordinatlı ölçülendirmeler. Şekil 3’ de koordinatlı ölçülendirmeler görülmektedir.
Şekil 3:Koordinatlı ölçülendirmeler 2. ÖLÇÜLENDİRME ELEMANLARI
Ölçülendirmede dört temel eleman bulunur. Bunlar Ölçü Bağlama Çizgisi, Ölçü Çizgisi, Ölçü Oku ve Ölçü Yazısı’ dır. Şekil 4’ te ölçülendirme elemanları topluca görülmektedir.
Şekil 4:Ölçülendirme elemanları 1.Ölçü Bağlama Çizgileri
Ölçü çizgisi ile ölçülendirilecek parça arasındaki bağlantıyı sağlayan yardımcı çizgidir. Genellikle ölçü çizgilerine ve parçaya dik olarak yerleşir. Ölçü bağlama çizgileri sürekli ince çizgilerdir ve kalınlığı en fazla 0.25 mm olmalıdır. Ölçü okundan sonra yaklaşık 1.5-2 mm daha uzun olmalıdır (Şekil 5). Parçayla arasında boşluklu veya boşluksuz olabilir. Bizim tercihimiz boşluksuz olmamasıdır.
Şekil 5:Uzantı ölçüsü Şekil 6:Ölçü çizgisi aralıkları 2.Ölçü Çizgileri
Ölçü çizgileri, parça üzerindeki kısımların uzunluğunu belirleyen ve ölçülendirilecek kısma paralel çizilen yardımcı çizgilerdir. Üzerine ölçü yazısı yazılır. Her iki ucunda ölçü okları bulunur. Genellikle ölçü bağlama çizgilerine dik olarak yerleşir. Ölçü çizgileri sürekli ince çizgilerdir ve kalınlığı en fazla 0.25 mm olmalıdır. Birinci ölçü parçadan 10-12 mm dışarıdan çizilir. Diğer paralel ölçüler arasında 7-10 mm boşluk olmalıdır (Şekil 6). Çok sayıda paralel ölçü varsa iki ölçü arası 5 mm de olabilir.
Not: Kırmızı renkli ölçülendirmeler gerçek hayatta yoktur. Konuyu anlatmak için konulmuştur. 3.Ölçü Yazısı
Ölçü yazıları rakamlardan ve yazılara ilave edilen özel sembollerden meydana gelir. Ölçülen iki nokta arasındaki uzunluğu belirtir. Genellikle yazı yüksekliği 2.5 - 3.5 mm arasında olur. Yatay ölçülendirmelerde ölçü yazısı yatay yazılır. Dikey ölçülendirmelerde ölçü çizgisinin soluna ve aşağıdan yukarı dik olarak yazılır. Örnek olarak Şekil 1-4-5-6’ ya bakabilirsiniz. Daire ölçülendirilmelerinde ölçü yazısının önüne çap (Ø) işareti, yay ölçülerinin önüne yarıçap işareti R harfi gelir (Şekil 2). R harfi İngilizce Radius (Yarıçap) kelimesinin baş harfidir. 4.Ölçü Okları
Ölçü çizgilerinin uçlarına yerleştirilen ve ölçü bağlama çizgisiyle birleşen sembollere ok denir. Genellikle makine çizimlerinde içi dolu üçgen şeklinde sivri ok kullanılır. Okun uzunluğu genellikle yazı yüksekliği kadar alınır. Üçgen şeklindeki okun yüksekliği ise uzunluğun 1/3’ ü kadardır. Şekil 7’ de bir okun ölçüleri görülmektedir.
Şekil 7:Okun ölçüleri Şekil 8:AutoCAD ok çeşitleri Şekil 8’ de AutoCAD çizim programında kullanılan ok çeşitleri görülmektedir. En çok kullanılanlar işaretlenmiştir. Ok çeşitlerinin kullanımı Şekil 9’ da görülmektedir. Şekil 10’ da açılı, yarıçaplı ve çaplı ölçülendirmeler görülmektedir.
Şekil 9:Ölçülendirmede kullanılan oklar Şekil 10:Ölçülendirmeler 3.ÖLÇÜLENDİRME GENEL KURALLARI :
Ölçülendirme aşağıdaki kurallara göre yapılmalıdır:
1. Aynı ölçü, gerekmedikçe birden fazla yerde verilmemelidir.
2. Parçanın üretimi için gerekli olan bütün ölçüler ve diğer bilgiler (Açıklamalar, toleranslar, yüzey durumları vb.) resim üzerine doğrudan yazılmalıdır.
3. Ölçüler, ölçü aletleri ile yapılacak ölçmeyi ve kontrolü, markalamayı kolaylaştıracak şekilde verilmelidir.
4. Ölçülerin çoğu, parçayı en iyi ifade eden görünüş üzerine konulmalıdır.
5. Ölçüler, resim üzerindeki başka ölçüleri kullanarak hesaplama yapmayacak şekilde yazılmalıdır.
6. Ölçüler, parçanın imalatında izlenecek işlem sırasına göre verilmelidir.
7. Gerekli değilse görünmeyen kenarlara ölçü verilmemelidir.
8. Ölçüler, tam boy veren kenarlara ve gerçek büyüklükteki görünüşlere verilmelidir.
9. Ölçü yazıları ölçü çizgileri üzerine gelmemelidir.
10. Makine resimlerindeki doğrusal ölçülerde birim olarak mm kullanılır. Başka bir birim kullanılırsa ölçüden sonra parantez içine yazılmalıdır.
11. Ölçüler yer yoksa resmin dışında verilmelidir.
12. Ölçü çizgileri, parçanın büyüklüğüne göre görünüş çizgisinden 10 -12 mm dışardan verilmelidir.
13.Resim üzerindeki bütün ölçü rakamları , oklar ve yazılar aynı boyutta olmalıdır.
14. Ölçü yazıları, ölçü çizgisinin 1- 2 mm. üstüne yazılmalıdır.
15. Zorunlu değilse taranmış yüzeylere ölçü yazılmamalıdır. Zorunlu ise ölçü yazısı yazılan kısım silinmelidir.
16.Ölçü ve bağlama çizgileri, sürekli ince çizgilerle çizilmelidir.
17. Bağlama çizgileri, ölçü okunun 1.5-2 mm dışarısına taşırılmalıdır.
18. Ölçü bağlama çizgileri, ölçülendirilecek parçaya dik veya gerektiğinde eğik, fakat birbirine paralel olarak çizilmelidir.
19. Görünüşlerde, birbirinin aynı olan kısımlardan yalnızca bir tanesi ölçülendirilmelidir.
20. Ölçekli resimlerde resim üzerine gerçek ölçü değerleri yazılmalıdır.
21. Ölçülendirme de önce küçük ölçüler, sonra büyük ölçüler verilir ve ölçü çizgilerinin birbirini kesmesi önlenir.
22. Resimde kullanılan harf ve rakamlar yatay ölçülerde soldan sağa ve dikey ölçülerde aşağıdan yukarı okunacak şekilde olmalıdır.
23. İmalat sırasında kendiliğinden oluşan yerlere ölçü verilmemelidir.
24.Merkezi belli olmayan yay ölçüleri yazılırken yarıçap ölçüsü önüne R harfi yazılarak belirtilir.
Eskiden makina yapımında kullanılan teknik resimler montaj resimleri şeklinde çizilirdi. Bu resimlerde sadece ana ölçüler bulunurdu. Makine yapılırken gerekli ölçüler resim üzerinden ölçülerek alınırdı. Yapılan makinanın hassasiyeti işçinin mesleki becerisi ve düşünme kabiliyetine bağlı idi.
Resimlerin detaylı bir şekilde ölçülendirilmesini gerektiren ana sebep; bir makine üzerindeki aşınmış, kaybolmuş veya kırılmış parçaların aynı özelliği taşıyan yenisiyle değiştirilebilme ihtiyacından kaynaklanmış olmasıdır. Günümüzde yapılacak makine parçalarının yapımıyla ilgili tüm detaylar; resim üzerine konulan ölçüler, toleranslar ve yüzey işleme işaretleriyle sağlanmaktadır. Birbiriyle çalışacak parçalar ayrı ayrı yerlerde başka başka işçiler tarafından yapıldığı halde birbirlerine takıldıklarında hiçbir arıza göstermeden çalışabilmeleri resimler üzerine konulan ölçülerle mümkündür. Bu sayede yedek parça sanayii gelişmiştir. Resim sayesinde bir devlette yapılan makinanın parçaları başka başka devletlerde bile yapılabilmektedir.
Bu gün artık resim üzerinden ölçü almak gibi bir işlem kesinlikle yapılmamaktadır. İşçiler sadece kendilerine verilen resimler üzerindeki ölçülere bakarak parçaları yaparlar. Resimleri kontrol etme görevi ilgili mühendis, teknisyen ve teknik ressamlara aittir.
İşçinin bütün ihtiyaçlarına cevap verebilecek resimlerin hazırlanabilmesi için; çizimi yapan ressam yapım gereçleri, yapım metotları ve işçinin ihtiyacı olan hususlarda bilgi sahibi olmalıdır. Bir teknik ressam modelcilik, dökümcülük, demircilik, markacılık ve tesviyecilik konularında kendini yetiştirmelidir.
Bir teknik ressam bir resmi ölçülendirirken, o parçanın hangi yapım aşamasına göre yapılacağını, yapım metotlarını, atölyedeki mevcut imkanları, parçanın bitmiş halini ve makine üzerindeki görevini bilmeli ve resmi ona göre ölçülendirmelidir. Ölçüler öyle konulmalı ki işçi hesap yapmasın ve resim üzerinden ölçü almak zorunda kalmasın. Ölçüler mümkün olduğu kadar işlenmiş yüzeylerden verilmelidir.
Tüm bu açıklamalardan sonra ölçülendirmenin tanımını aşağıdaki şekilde yapabiliriz. Ölçülendirme: Bir parçanın boyutlarını, yüzeyler arasındaki uzaklıklarını, parça üzerindeki kısımların yerlerini, yüzeylerin işleme kalitesini, kullanılacak malzeme gibi bilgileri çizgiler, semboller ve yazılarla ifade edilmesine denir.
İmalatı yapılacak parçaların önce Teknik Resim kurallarına uygun olarak yeterli görünüşleri çıkarılır. Yeterli görünüş çıkarıldıktan sonra gerekiyorsa kesit görünüşler alınır. Daha sonra ölçülendirme yapılır.
Dört temel ölçülendirme yöntemi vardır.
1.Yatay, dikey, hizalı, paralel ve zincirleme düz ölçülendirmeler. Şekil 1’ de düz ölçülendirme çeşitleri görülmektedir.
Şekil 1:Düz ölçülendirme çeşitleri Şekil 2:Açı, çap ve yarıçap ölçüleri 2.Yarıçap ve çap merkezi ölçülendirmeler,
3. Açılı ölçülendirmelerdir. Şekil 2’ de açı, çap ve yarıçap ölçülendirmeleri görülmektedir.
4. Koordinatlı ölçülendirmeler. Şekil 3’ de koordinatlı ölçülendirmeler görülmektedir.
Şekil 3:Koordinatlı ölçülendirmeler 2. ÖLÇÜLENDİRME ELEMANLARI
Ölçülendirmede dört temel eleman bulunur. Bunlar Ölçü Bağlama Çizgisi, Ölçü Çizgisi, Ölçü Oku ve Ölçü Yazısı’ dır. Şekil 4’ te ölçülendirme elemanları topluca görülmektedir.
Şekil 4:Ölçülendirme elemanları 1.Ölçü Bağlama Çizgileri
Ölçü çizgisi ile ölçülendirilecek parça arasındaki bağlantıyı sağlayan yardımcı çizgidir. Genellikle ölçü çizgilerine ve parçaya dik olarak yerleşir. Ölçü bağlama çizgileri sürekli ince çizgilerdir ve kalınlığı en fazla 0.25 mm olmalıdır. Ölçü okundan sonra yaklaşık 1.5-2 mm daha uzun olmalıdır (Şekil 5). Parçayla arasında boşluklu veya boşluksuz olabilir. Bizim tercihimiz boşluksuz olmamasıdır.
Şekil 5:Uzantı ölçüsü Şekil 6:Ölçü çizgisi aralıkları 2.Ölçü Çizgileri
Ölçü çizgileri, parça üzerindeki kısımların uzunluğunu belirleyen ve ölçülendirilecek kısma paralel çizilen yardımcı çizgilerdir. Üzerine ölçü yazısı yazılır. Her iki ucunda ölçü okları bulunur. Genellikle ölçü bağlama çizgilerine dik olarak yerleşir. Ölçü çizgileri sürekli ince çizgilerdir ve kalınlığı en fazla 0.25 mm olmalıdır. Birinci ölçü parçadan 10-12 mm dışarıdan çizilir. Diğer paralel ölçüler arasında 7-10 mm boşluk olmalıdır (Şekil 6). Çok sayıda paralel ölçü varsa iki ölçü arası 5 mm de olabilir.
Not: Kırmızı renkli ölçülendirmeler gerçek hayatta yoktur. Konuyu anlatmak için konulmuştur. 3.Ölçü Yazısı
Ölçü yazıları rakamlardan ve yazılara ilave edilen özel sembollerden meydana gelir. Ölçülen iki nokta arasındaki uzunluğu belirtir. Genellikle yazı yüksekliği 2.5 - 3.5 mm arasında olur. Yatay ölçülendirmelerde ölçü yazısı yatay yazılır. Dikey ölçülendirmelerde ölçü çizgisinin soluna ve aşağıdan yukarı dik olarak yazılır. Örnek olarak Şekil 1-4-5-6’ ya bakabilirsiniz. Daire ölçülendirilmelerinde ölçü yazısının önüne çap (Ø) işareti, yay ölçülerinin önüne yarıçap işareti R harfi gelir (Şekil 2). R harfi İngilizce Radius (Yarıçap) kelimesinin baş harfidir. 4.Ölçü Okları
Ölçü çizgilerinin uçlarına yerleştirilen ve ölçü bağlama çizgisiyle birleşen sembollere ok denir. Genellikle makine çizimlerinde içi dolu üçgen şeklinde sivri ok kullanılır. Okun uzunluğu genellikle yazı yüksekliği kadar alınır. Üçgen şeklindeki okun yüksekliği ise uzunluğun 1/3’ ü kadardır. Şekil 7’ de bir okun ölçüleri görülmektedir.
Şekil 7:Okun ölçüleri Şekil 8:AutoCAD ok çeşitleri Şekil 8’ de AutoCAD çizim programında kullanılan ok çeşitleri görülmektedir. En çok kullanılanlar işaretlenmiştir. Ok çeşitlerinin kullanımı Şekil 9’ da görülmektedir. Şekil 10’ da açılı, yarıçaplı ve çaplı ölçülendirmeler görülmektedir.
Şekil 9:Ölçülendirmede kullanılan oklar Şekil 10:Ölçülendirmeler 3.ÖLÇÜLENDİRME GENEL KURALLARI :
Ölçülendirme aşağıdaki kurallara göre yapılmalıdır:
1. Aynı ölçü, gerekmedikçe birden fazla yerde verilmemelidir.
2. Parçanın üretimi için gerekli olan bütün ölçüler ve diğer bilgiler (Açıklamalar, toleranslar, yüzey durumları vb.) resim üzerine doğrudan yazılmalıdır.
3. Ölçüler, ölçü aletleri ile yapılacak ölçmeyi ve kontrolü, markalamayı kolaylaştıracak şekilde verilmelidir.
4. Ölçülerin çoğu, parçayı en iyi ifade eden görünüş üzerine konulmalıdır.
5. Ölçüler, resim üzerindeki başka ölçüleri kullanarak hesaplama yapmayacak şekilde yazılmalıdır.
6. Ölçüler, parçanın imalatında izlenecek işlem sırasına göre verilmelidir.
7. Gerekli değilse görünmeyen kenarlara ölçü verilmemelidir.
8. Ölçüler, tam boy veren kenarlara ve gerçek büyüklükteki görünüşlere verilmelidir.
9. Ölçü yazıları ölçü çizgileri üzerine gelmemelidir.
10. Makine resimlerindeki doğrusal ölçülerde birim olarak mm kullanılır. Başka bir birim kullanılırsa ölçüden sonra parantez içine yazılmalıdır.
11. Ölçüler yer yoksa resmin dışında verilmelidir.
12. Ölçü çizgileri, parçanın büyüklüğüne göre görünüş çizgisinden 10 -12 mm dışardan verilmelidir.
13.Resim üzerindeki bütün ölçü rakamları , oklar ve yazılar aynı boyutta olmalıdır.
14. Ölçü yazıları, ölçü çizgisinin 1- 2 mm. üstüne yazılmalıdır.
15. Zorunlu değilse taranmış yüzeylere ölçü yazılmamalıdır. Zorunlu ise ölçü yazısı yazılan kısım silinmelidir.
16.Ölçü ve bağlama çizgileri, sürekli ince çizgilerle çizilmelidir.
17. Bağlama çizgileri, ölçü okunun 1.5-2 mm dışarısına taşırılmalıdır.
18. Ölçü bağlama çizgileri, ölçülendirilecek parçaya dik veya gerektiğinde eğik, fakat birbirine paralel olarak çizilmelidir.
19. Görünüşlerde, birbirinin aynı olan kısımlardan yalnızca bir tanesi ölçülendirilmelidir.
20. Ölçekli resimlerde resim üzerine gerçek ölçü değerleri yazılmalıdır.
21. Ölçülendirme de önce küçük ölçüler, sonra büyük ölçüler verilir ve ölçü çizgilerinin birbirini kesmesi önlenir.
22. Resimde kullanılan harf ve rakamlar yatay ölçülerde soldan sağa ve dikey ölçülerde aşağıdan yukarı okunacak şekilde olmalıdır.
23. İmalat sırasında kendiliğinden oluşan yerlere ölçü verilmemelidir.
24.Merkezi belli olmayan yay ölçüleri yazılırken yarıçap ölçüsü önüne R harfi yazılarak belirtilir.
SPONSORLAR
